ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΥΠΟΚΡΙΤΙΚΗΣ Ἢ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΖΩΗΣ;
Τίτλος: Ἡ τέχνη τοῦ ἠθοποιοῦ (The Art of Acting)
Συγγραφέας: Στέλλα Ἄντλερ
Ἐπιμέλεια-καταγραφή: Χάουαρντ Κίσσελ
Πρόλογος: Μάρλον Μπράντο
Μετάφραση: Σύλλας Τζουμέρκας
Ἴνδικτος, Ἀθήνα 2007
Μία ἀπὸ τὶς μεγαλύτερες μορφὲς τοῦ 20οῦ αἰώνα στὴν παγκόσμια θεατρικὴ διδασκαλία, μορφὴ κοντὰ στὴν ὁποία θήτευσαν τρανταχτὰ ὀνόματα τοῦ θεάτρου καὶ τοῦ κινηματογράφου, ὅπως ὁ Μάρλον Μπράντο, ὁ Μάρτιν Σήν, ὁ Χάρβεϋ Κάιτελ, ὁ Ρόμπερτ Ντὲ Νίρο, ἡ Κάντυς Μπέργκεν καὶ πολλοὶ ἄλλοι, εἶναι ἡ Στέλλα Ἄντλερ.
Γεννημένη στὴ Νέα Ὑόρκη τὸ 1901, ἔφυγε ἀπὸ τὸν «μάταιο τοῦτο κόσμο» πλήρης ἡμερῶν ποὺ λένε, τὸ 1992. Ἀπὸ τὰ ἐνενῆντα ἕνα χρόνια ποὺ ἔζησε, τὰ ὀγδόντα ἕξι τὰ πέρασε μὲ τὸν ἕνα ἢ τὸν ἄλλο τρόπο στὸ σανίδι τοῦ πάλκου, ἀφοῦ, ὄντας γόνος θεατρανθρώπων, πρωτοανέβηκε στὴ σκηνὴ σὲ ἡλικία πέντε ἐτῶν!
Τὸ θέατρο καὶ τὴν ὑποκριτικὴ τὴν προσέγγισε ὄχι μόνο μὲ τὸ ἔμφυτο ταλέντο της καὶ τὴν πεῖρα ποὺ τῆς ἔδωσαν οἱ δύο πρῶτες δεκαετίες της στὸ πάλκο, ἀλλὰ καὶ μέσα ἀπὸ τὴν παρακολούθηση μαθημάτων ποὺ βασίζονταν στὸ «σύστημα Στανισλάβσκυ», στὸ American Laboratory Theater τῶν μαθητῶν τοῦ Στανισλάβσκυ καὶ βασικῶν στελεχῶν τοῦ Θεάτρου Τέχνης τῆς Μόσχας, Ρίτσαρντ Μπολεσλάφκι καὶ Μαρίας Οὐσπένσκαγια. Τὸ 1931 ἔγινε συνιδρύτρια τοῦ γνωστοῦ Group Theater, ποὺ θεωρεῖτο ὁ «καθαρόαιμος» στανισλαβσκικὸς πυρῆνας στὰ θεατρικὰ πράγματα τῆς Αμερικῆς.
Τὸ 1934 γνωρίστηκε μὲ τὸν ἴδιο τὸν Στανισλάβσκυ στὸ Παρίσι καὶ σπούδασε κοντά του γιὰ ἀρκετὸ διάστημα. Ἐπιστρέφοντας στὴ Νέα Ὑόρκη, ἐπιβεβαιώνεται ἡ διάσταση ἀπόψεων καὶ τεχνικῶν μεταξὺ τοῦ Στράσμπεργκ καὶ τῶν δικῶν της προσλήψεων ὡς πρὸς τὸ «σύστημα» καὶ σύντομα χωρίζουν οἱ δρόμοι τους.
Ἀπὸ τὴ σχολή της, τὸ Stella Adler Conservatory of Acting, ποὺ ἵδρυσε μετὰ ἀπὸ τὴ διαφωνία της μὲ τὸ Group Theater, ὅπως προαναφέρθηκε πέρασαν πολλὰ μεγάλα ὀνόματα. Ἕνα ἀπὸ αὐτά, ὁ Μάρλον Μπράντο, γράφει στὸν πρόλογο τοῦ βιβλίου ποὺ παρουσιάζεται ἐδώ:
Ἡ Στέλλα Ἄντλερ ἦταν γιὰ μένα κάτι πολὺ περισσότερο ἀπὸ μιὰ δασκάλα ὑποκριτικῆς. Μὲ τὸ ἔργο της μεταδίδει τὸ πιὸ πολύτιμο εἶδος γνώσης -πῶς νὰ ἀνακαλύψουμε τὴ φύση τῶν δικῶν μας συναισθηματικῶν μηχανισμῶν, ἄρα καὶ τῶν ἄλλων. Ἡ ἴδια -σὲ ἀντίθεση μὲ πολλοὺς ἄλλους διάσημους δασκάλους τῶν ἐπονομαζόμενων «μεθόδων» ὑποκριτικῆς- δὲν ἐπέτρεψε ποτὲ στὸν ἑαυτό της τὴ χυδαία τους ἐκμετάλλευση. Τὸ ἀποτέλεσμα ἦταν ἡ συνεισφορά της στὴ θεατρικὴ παιδεία νὰ παραμένει σὲ μεγάλο βαθμὸ ἄγνωστη καὶ παραγνωρισμένη.
Ἀπ΄ ὅσο ξέρω, ἦταν ἡ μόνη Ἀμερικανίδα καλλιτέχνις ποὺ πῆγε στὸ Παρίσι γιὰ νὰ μελετήσει κοντὰ στὸν Κονσταντὶν Στανισλάβσκι, ἕναν γεμάτο ἱκανότητες παρατηρητὴ τῆς ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς, μιὰ μορφὴ ἡγετικὴ στὸ ρωσικὸ θέατρο. Γυρνώντας στὶς ΗΠΑ, ἔφερε τὴ γνώση τῆς τεχνικῆς του καὶ τὴ συμπεριέλαβε στὴ διδασκαλία της. Ἡ ἴδια δὲν γνώριζε πὼς ἡ διδασκαλία της αὐτὴ θὰ ἐπηρέαζε τὴ θεατρικὴ παιδεία παντοῦ στὸν κόσμο. Σχεδὸν ὅλο τὸ παγκόσμιο σινεμὰ ἐπηρεάστηκε ἀπὸ τὶς ἀμερικανικὲς ταινίες, δηλαδὴ τὶς ταινίες ποὺ εἶχαν ἐπηρεαστεῖ ἀπὸ τὰ μαθήματα τῆς Στέλλας Ἄντλερ.
Στὰ ἀποσπάσματα ποὺ παρατίθενται ἀπὸ τὸ βιβλίο μὲ τὰ ἀπομαγνητοφωνημένα μαθήματά της φαίνεται ὄχι μόνο ἡ ἀγάπη της γιὰ τὸ θέατρο, ἀλλὰ καὶ ἡ εὔστοχη κριτική της γιὰ τὸν τρόπο ζωῆς ποὺ δυστυχῶς ἔχει ἐπικρατήσει σχεδὸν στὸ σύνολο τοῦ «πολιτισμένου» κόσμου καὶ γιὰ τὶς ἐπιπτώσεις του πάνω στὴν τέχνη, ἀλλὰ καὶ τὴν ἴδια τὴ ζωή.
1.
Θέλω νὰ διαβάσετε τὸν
Προφήτη τοῦ Χαλὶλ Γκιμπράν. Ὁ Γκιμπρὰν γεννήθηκε τὸ 1883 στὸ Λίβανο, ἐγγονὸς ἑνὸς μαρωνίτη παπᾶ. Ὅταν ἦταν δώδεκα χρονῶν, ἡ οἰκογένειά του μετακόμισε στὴ Βοστώνη, μετὰ ἀπὸ μερικὰ χρόνια ὅμως ὁ Γκιμπρὰν ζήτησε νὰ τὸν ξαναστείλουν στὸ Λἰβανο, ὅπου σπούδασε σὲ μιὰ μαρωνιτικὴ σχολὴ στὴ Βυρητό. Μετὰ τὶς σπουδές του, ταξίδεψε σὲ ὅλη τὴ Μέση Ἀνατολή. Ἐπέστρεψε στὴ Δύση καὶ πέρασε μερικὰ χρόνια στὸ Παρίσι, ὅπου σπούδασε κοντὰ στὸν μεγάλο γλύπτη Ροντέν, ποὺ προέβλεψε πόσο σπουδαῖος καλλιτέχνης θὰ γινόταν. Μέχρι τὸν θάνατό του, τὸ 1931, ἔγραψε πολλὰ βιβλία ποὺ συνδύαζαν τὴ σοφία καὶ τῆς Ἀνατολῆς καὶ τῆς Δύσης, ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πιὸ γνωστὸ εἶναι ὁ
Προφήτης.
Θέλω νὰ διαλέξετε μιὰ ἀπὸ τὶς ἰδέες στὸ κείμενο, νὰ τὴν παραφράσετε, νὰ τὴ γράψετε μὲ τὰ δικά σας λόγια, καὶ μετὰ νὰ ἔρθετε ἐδῶ, νὰ σταθεῖτε στὴ σκηνὴ καὶ νὰ μᾶς τὴ μεταδώσετε.
Αὐτὸ σημαίνει πὼς θὰ χρειαστεῖ νὰ ἀναμετρηθεῖτε μὲ ἕνα κείμενο, μὲ ἰδέες. Δὲν ὑπάρχει κείμενο χωρὶς ἰδέες. Θὰ τὸ διαβάσετε καὶ θὰ τὸ ξαναδιαβάσετε καὶ τὸ κείμενο θὰ ἀρχίσει νὰ βγάζει νόημα. Ὁ λόγος ποὺ σᾶς δίνω Γκιμπρὰν εἶναι ὅτι ἔχει τὴν ἱκανότητα νὰ σᾶς ὑψώσει ἐκεῖ ποὺ θέλει νὰ πάει. Τὸ μυαλό σας ἔχει τὴν τάση νὰ κινεῖται πρὸς ὅ,τι εἶναι τῆς σειρᾶς, ὁ Γκιμπρὰν ὅμως θέλει νὰ σᾶς φέρει στὸ δικό του ἐπίπεδο...
Τίποτε δὲν εἶναι πιὸ δυνατὸ ἀπὸ τὴν Ἰδέα - οὔτε ἡ Στέλλα, οὔτε κανείς, οὔτε ὁ ἴδιος ὁ Θεός.
Ὅλο τὸ θέμα μὲ τὴν ὑποκριτικὴ εἶναι νὰ δίνετε. Ὁ ἠθοποιὸς πρέπει πάνω ἀπ΄ ὅλα νὰ εἶναι γενναιόδωρος. Δὲν κρύβει τὰ πλούτη του. Πρέπει νὰ λέει: «Θέλω νὰ ἀκούσετε αὐτὸ τὸ κείμενο. Ἔχει ὑπέροχες ἰδέες».
2.
Τὸ πρῶτο πράγμα ποὺ πρέπει νὰ μάθετε γιὰ νὰ γίνετε ἠθοποιοὶ εἶναι τὶ μπορεῖ νὰ σημαίνει τὸ θέατρο. Καὶ πόσα μπορεῖ νὰ σημαίνει. Δὲν ἀναφέρομαι στὶς ἐξευτελιστικὲς ἀντιλήψεις τῶν συγχρόνων μας γιὰ τὸ θέατρο, παρὰ στὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο τὸ θέατρο ἔχει ὑπάρξει γιὰ περισσότερα ἀπὸ δύο χιλιάδες χρόνια.
Ἕνας πολιτισμὸς δὲν ὁρίζεται ἀπὸ τὸ πόσα λεφτὰ ἔβγαλε κάποιος ἢ πόσες BMW ἔχουν οἱ ἄνθρωποι στὰ γκαράζ τους. Ἂν ἐπισκεφτεῖτε τὸ Μουσεῖο Μετροπόλιταν, θὰ δεῖτε ὅτι δὲν ἐκτίθενται τραπεζικοὶ λογαριασμοί.
Τὸ νόμισμα τοῦ πολιτισμοῦ εἶναι ἡ Τέχνη. Τὴν τέχνη διατηροῦμε στὰ μουσεῖα καὶ τὶς βιβλιοθῆκες μας.
Ἔχετε τὴ δυνατότητα νὰ κουβαλήσετε μέσα σας τὸν πλοῦτο δύο χιλιετηρίδων. Ἀλλὰ δὲν μπορεῖτε νὰ μεταδώσετε ὅ,τι δὲν ἔχετε λάβει. Ἑπομένως, πρέπει νὰ μελετᾶτε τὸ θέατρο ὅπως ἕνας παπᾶς ἢ ἕνας ραββίνος μελετοῦν τὶς Γραφές. Ἔχετε τὸ προνόμιο νὰ σφυρηλατήσετε τὸν δικό μας κρίκο ποὺ θὰ ὁδηγήσει αὐτὴ τὴν ἱστορία στὸ μέλλον.
Γιὰ τὸ ὅτι τὸ θέατρο σήμερα ἔχει εὐτελιστεῖ, φταίει ὅτι
ἐμεῖς οἱ ἴδιοι εἴμαστε εὐτελεῖς. Ἂν κοιτάξουμε γύρω μας στὴν Ἀμερική, βλέπουμε ἕναν τόπο ὅπου οἱ ἄνθρωποι γίνονται κλέφτες γιὰ πενταροδεκάρες, σκοτώνουν χωρὶς βαθὺ αἴσθημα ἐνοχῆς, δὲν σέβονται τὴ θρησκεία, ντύνονται χωρὶς φροντίδα, δὲν σέβονται τὸ σῶμα τους.
Ἀναπόφευκτα τὸ θέατρο τὰ καθρεφτίζει ὅλα αὐτά. Ἡ λέξη θέατρο εἶναι ἑλληνική. Σημαίνει τὸ μέρος ὅπου βλέπουμε. Οἱ ἄνθρωποι πηγαίνουν ἐκεῖ γιὰ νὰ δοῦν τὴν ἀλήθεια γιὰ τὴ ζωή και τὴν κοινωνική τους κατάσταση. Τὸ θέατρο εἶναι ἡ πνευματικὴ καὶ ἡ κοινωνικὴ ἀκτίνα Χ τῆς ἐποχῆς του. Ἡ σκηνή, ὅπως καὶ ἡ ἀκτίνα Χ, δὲν λένε ψέματα γιὰ τὸ ποιοὶ εἴμαστε. Τὸ θέατρο δημιουργήθηκε γιὰ νὰ λέει στοὺς ἀνθρώπους τὴν ἀλήθεια γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὴν κοινωνική τους κατάσταση.
Δυὸ χιλιάδες χρόνια πρίν, ὁ Σοφοκλῆς ἔγραψε ἕνα ἔργο γιὰ ἕναν ἄνθρωπο ποὺ τὸν ἔλεγαν Οἰδίποδα, ποὺ σκότωσε ἕναν ἄνδρα καὶ κοιμήθηκε μὲ τὴ χήρα του. Ὁ ἄνδρας ποὺ σκότωσε ἦταν ὁ πατέρας του καὶ ἡ γυναίκα μὲ τὴν ὁποία κοιμήθηκε ἦταν ἡ μητέρα του. Εἶχε προειδοποιηθεῖ ὅτι θὰ τὸ ἔκανε, μὰ νόμισε ὅτι μποροῦσε νὰ ξεφύγει τὴ μοίρα του.
Ὁ Οἰδίποδας ἔκανε κάτι πού, γιὰ τὴν κοινωνικὴ κατάσταση τῆς ἐποχῆς, ἦταν ἐπικίνδυνο, κάτι ποὺ ἀπειλοῦσε ὁλόκληρη τὴ ζωὴ τῆς κοινότητας.
Ἀκόμα καὶ σήμερα ἀντιλαμβάνεστε ὅτι μιὰ τέτοια συμπεριφορὰ μπορεῖ νὰ εἶναι ἀπειλητικὴ γιὰ τὴν κοινωνικὴ εὐημερία. Γι΄ αὐτὸ τὸ θέμα ἔγραψε ὁ Σοφοκλῆς. Ἤθελε νὰ διδάξει ἠθικὴ καὶ δίκαιο.
Δὲν χρειάζεται νὰ πᾶμε πίσω δυὸ χιλιάδες χρόνια γιὰ νὰ τὸ καταλάβουμε. Τὸ 1947 ὁ Ἄρθουρ Μίλλερ ἔγραψε ἕνα ἔργο μὲ τίτλο
Ἦταν ὅλοι τους παιδιά μου, στὸ ὁποῖο ἕνας πατέρας κλέβει τὴν κυβέρνηση, κάνοντας περικοπὲς στὰ ἐξαρτήματα ἀεροπλάνων ποὺ κατασκευάζει τὸ ἐργοστάσιό του. Τὸ ἀποτέλεσμα εἶναι ὅτι ὑπάρχει περίπτωση νὰ εἶναι ὑπεύθυνος γιὰ τὸν θάνατο τοῦ γιοῦ του. Ἡ ἀπόφασή του νὰ προκρίνει τὸ κέρδος ἔναντι τῆς εὐθύνης του συνεπάγεται πὼς ὅλοι μας, ὁ καθένας μας, ἀπειλεῖται.
Ὁ Ἄρθουρ Μίλλερ ἤθελε νὰ διδάξει ἠθικὴ και δίκαιο. Ἔτσι ἦταν, ἔτσι εἶναι καὶ ἔτσι θὰ εἶναι πάντα. Αὐτὰ εἶναι τὰ θέματα τοῦ θεάτρου. Ἂν τὰ θέματα αὐτὰ δὲν εἶναι καὶ δικά σας θέματα, τότε λυπᾶμαι, ἀλλὰ εἶναι μᾶλλον ἀργὰ νὰ ζητήσετε τὰ δίδακτρά σας πίσω.
Αυγουστίνος Τσιριμώκος
