Στοχαστής, διανοητής, συγγραφέας, φιλόσοφος… και μεγάλος ταξιδευτής! Ο Φώτης Τερζάκης μας μυεί στο σύμπαν του, στον σαγηνευτικό κόσμο της φιλοσοφίας, της λογοτεχνίας, του ταξιδιού και της αναζήτησης, λίγο πριν από την παρουσίαση στη Ρόδο του βιβλίου του "Αντίδρομα στον ήλιο".
Συνέντευξη στην Ευρυδίκη Κοβάνη
Γιατί θέλετε να ταξιδεύετε; Και γιατί συνεχίζετε να ταξιδεύετε;
Για να φεύγω από τον εαυτό μου, για να δραπετεύω από τη φυλακή τού εγώ μου και της υποτιθέμενης ταυτότητάς μου. Δεν λέω, φαντάζομαι, κάτι πρωτάκουστο: είναι το ίδιο κίνητρο που έσπρωξε αναρίθμητους ανθρώπους μέχρι σήμερα στην εξερεύνηση του ανοίκειου, στην περιπέτεια και στον θάνατο· το ίδιο πράγμα που αναζητάει κανείς στον έρωτα, στα ναρκωτικά, ή και σε ακραίες θρησκευτικές εμπειρίες… Από μία άποψη θα μπορούσαμε να πούμε ότι το ταξίδι είναι μια συγκεκαλυμμένη επιδίωξη θανάτου, μια μεταφορική αυτοκτονία, που είναι καταδικασμένη να επαναλαμβάνεται ατελέσφορα· από μία άλλη, είναι μια υπερβολή της δίψας για ζωή – μια λαχτάρα να ζήσεις ταυτόχρονα όσο το δυνατόν περισσότερες ζωές, σε παράλληλους χρόνους…
Τέτοιου είδους κίνητρα, πολύ συγγενικά με το αίσθημα του εγκλωβισμού και της απόγνωσης, νομίζω ότι μ’ έσπρωξαν στο ταξίδι – και κατά βάθος γι’ αυτό πιστεύω ότι συνεχίζω να ταξιδεύω… Σε πιο εξωτερικά, πιο επιφανειακά επίπεδα υπάρχει βέβαια το διαρκές θέλγητρο της γνώσης, που στη δική μου περίπτωση δεν είναι καθόλου μικρό: το να δω από κοντά, με τα ίδια μου τα μάτια, να ψηλαφίσω και να οσμιστώ όλα εκείνα τα πράγματα στα οποία από παιδί ταξιδεύω μέσ’ από τα βιβλία, τις μουσικές, τις κινηματογραφικές ταινίες – τα απίστευτα σαγηνευτικά πρόσωπα της γης, την ανεξάντλητη ποικιλία των πολιτισμών, τις αναρίθμητες όψεις τού ανθρώπινου.
Πώς προετοιμάζετε κάθε ταξίδι; Μελετάτε από πριν την ιστορία, τη θρησκεία, τα ήθη κι έθιμα του τόπου που θα επισκεφτείτε; Και τι άλλο σας ενδιαφέρει να μάθετε;
Ναι, υπάρχει πολύ διάβασμα, και πριν και μετά. Σε σχέση με το ταξίδι, όπως και κάθε άλλη σημαντική εμπειρία της ζωής, δεν πρέπει να πέφτουμε θύματα αυτού που λέω «η φενάκη τής αμεσότητας». Η στιγμή τής συνάντησης είναι βέβαια η συγκινησιακά πιο φορτισμένη, αλλά το τί θα δεις πραγματικά, και το τι ως εκ τούτου θα νιώσεις, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το τι ήδη ξέρεις και το πόσο έχεις σκεφτεί πάνω σε αυτό. Πάρα πολλοί άνθρωποι σήμερα, ιδίως από τις εύπορες τάξεις τού Πρώτου Κόσμου, ταξιδεύουν πολύ, αν όμως ζητήσεις να σου αφηγηθούν την εμπειρία τους εντυπωσιάζεσαι από τη φτώχεια της, από το πόσο λίγα πράγματα έχουν δει και καταλάβει!
Πολλή δουλειά άλλωστε χρειάζεσαι και μετά: πρέπει να αποκρυπτογραφήσεις αινιγματικά σημεία, να συνδέσεις φαινομενικά ανεξάρτητα κομμάτια, να φέρεις στο φως εκείνο που δεν προσφέρεται άμεσα στο μάτι, την ιστορία ας πούμε αυτού που βλέπεις μπροστά σου και η οποία του δίνει το πλήρες νόημά του – πράγματα όλα που απαιτούν μελέτη, απόσπαση δηλαδή από την αισθητηριακή αμεσότητα.
Γράφετε, στοχάζεστε, μεταφράζετε και διδάσκετε: φιλοσοφία, αισθητική, πολιτική θεωρία, κοινωνική ανθρωπολογία, θρησκειολογία, λογοτεχνία, κ.ά. Μήπως όλο αυτό το βάρος τής γνώσης που κατέχετε, σας επηρεάζει ή σας προϊδεάζει στα ταξίδια σας γενικά ή στον τρόπο με τον οποίο τα προσεγγίζετε;
Οπωσδήποτε με προϊδεάζει και μ’ επηρεάζει, και καθορίζει το πώς προσεγγίζω έναν τόπο και το τι θα δω εκεί. Το τρομακτικό και ταυτόχρονα γοητευτικό με την πραγματικότητα είναι ότι είναι αβυθομέτρητη: βλέπεις πάντα ένα μικρό κομμάτι της μόνο, μεγαλύτερο ή μικρότερο και πολύ διαφορετικό κατά περίπτωση, ανάλογα με το ποιος είσαι, τι ερωτήματα της απευθύνεις και με ποια ματογυάλια την κοιτάς.
«Σε μια εποχή μεγάλης ασφάλειας κάθε γόνιμη ζωή θα αναχωρεί γι’ άλλα μέρη, είτε πρόκειται για τις εξωτικές χώρες, είτε για το μεθύσι ή για τον θάνατο» αναφέρει ο Ernst Jünger σε μία από τις προμετωπίδες που έχετε βάλει στα Αντίδρομα. Σήμερα ο κόσμος μετακινείται για διάφορους και διαφορετικούς μεταξύ τους λόγους, είτε για να γνωρίσει τον κόσμο που τον περιβάλλει, είτε για να ξεφύγει από την πείνα, τη φτώχεια, τον πόλεμο, την ερημοποίηση. Πώς κρίνετε αυτό το φαινόμενο;
Το αν ταξιδεύεις μπουχτισμένος από την υπερβολική «ασφάλεια», ή ταξιδεύεις για να βρεις την ελάχιστη εκείνη ασφάλεια που χρειάζεται ο άνθρωπος για να ζήσει μια ζωή που ν’ αξίζει το όνομά της, είναι δύο εντελώς διαφορετικές εμπειρίες. Η μετανάστευση δεν είναι ταξίδι· και η εξαναγκασμένη μετανάστευση είναι ένα από τα πιο θλιβερά φαινόμενα της εποχής μας, μέτρο τού σε ποιον βαθμό έχει γίνει ο κόσμος μια αφιλόξενη κατοικία για τον άνθρωπο εξαιτίας ενός βαμπιρικού πολιτισμού που τον οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην άβυσσο. Υποθέτω πώς δεν είναι εδώ ο τόπος για μια πολιτική ανάλυση του φαινομένου· να πω μόνον ότι οι δύο αυτές κραυγαλέα αντίθετες εμπειρίες είναι ταξικά μοιρασμένες: το ταξίδι είναι υπόθεση εκείνων που είχαν την τύχη να είναι ανάμεσα στους ευνοημένους τού πλανήτη, έστω και αν δεν το συνειδητοποιούν, διότι προϋποθέτει έναν ελάχιστο βαθμό υλικής ασφάλειας, απ’ όπου μπορείς να φύγεις και –δυνητικά τουλάχιστον ή κατ’ ευχήν– να επιστρέψεις· η μετανάστευση είναι συνθήκη των στερημένων και των καταληστευμένων αυτού τού κόσμου, και είναι ένα ενέργημα απόγνωσης χωρίς προβλεπόμενη έκβαση. Από εδώ προκύπτει κι ένα είδος κρυφής ενοχής, που είναι αναπόφευκτη σήμερα, του ταξιδιώτη.
Με ποιο κριτήριο διαλέγετε τις χώρες στις οποίες κάθε φορά θα ταξιδέψετε; Παρατηρώ ότι αποφεύγετε κάπως τη Βόρεια Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, δηλαδή τις μεγάλες δυνάμεις που σήμερα στοχεύουν να εξαφανίσουν την ανθρωπότητα. Ίσως όμως και άλλες χώρες (τις οποίες έχετε ήδη επισκεφτεί), όπως π.χ. η σημερινή Ινδία ή η Μέση Ανατολή να ήταν για εσάς απρόσιτες τώρα;
Σωστά το παρατηρείτε, μολονότι έχω επισκεφθεί στοιχειωδώς τις περισσότερες χώρες της Ευρώπης και τις ΗΠΑ… Η αλήθεια ότι σήμερα τις αποφεύγω και δεν είχα ως τώρα ισχυρό κίνητρο να γράψω γι’ αυτές (αν και έχω τετράδια κρατημένων σημειώσεων απ’ όπου μπορεί να προκύψουν κάποια πιο ολοκληρωμένα κείμενα στο μέλλον). Νιώθω βαθύτατη πλέον απέχθεια για τον δυτικό πολιτισμό, και μισώ από τα βάθη της καρδιάς μου την Ευρώπη και τη Β. Αμερική για την αρπακτικότητα, την εγκληματική τους γεωπολιτική και τη σιχαμερή τους υποκρισία. Εξ άλλου, ακόμα και δίχως την ένταση αυτών των συναισθημάτων, η Ευρώπη (και η Β. Αμερική) είναι κατά έναν τρόπο ο «δικός μου» κόσμος, κουλτούρα και πολιτισμός, οπότε το θέλγητρο της εξερεύνησης –είτε το δει κανείς από την υπαρξιακή πλευρά της φυγής από τον εαυτό, είτε από τη γνωστική πλευρά τής ανθρωπολογικής και γεωγραφικής γνώσης– είναι πολύ μειωμένο… Ξαναλέω, δηλαδή, ότι το ταξίδι έχει τόσο μεγαλύτερη αξία για μένα όσο μακρύτερα μπορεί να με πάει απ’ οτιδήποτε μου είναι οικείο.
Τώρα, αν μου είναι απρόσιτες πλέον περιοχές όπως η Ινδία και η Μέση Ανατολή… δεν ξέρω. Η Ινδία είναι πάντα προσιτή (το αν χειροτερεύει απ’ όλες τις απόψεις είναι άλλο θέμα), και πολλά μέρη της Μέσης Ανατολής είναι ακόμα επισκέψιμα. Φυσικά όχι όλα: νιώθω τυχερός, ας πούμε, που πρόλαβα να γνωρίσω τη Συρία λίγο πριν εκραγεί, και την Υεμένη που δεν ξέρω πότε και αν θα μπορέσουμε να την ξαναδούμε... Είναι αλήθεια πάντως ότι ολόκληρος ο κόσμος χειροτερεύει ραγδαία, πράγμα που όποιος ταξιδεύει τις τελευταίες δεκαετίες το νιώθει στο πετσί του, και δεν έχει να κάνει μόνο με ό,τι κοινώς λέμε επικινδυνότητα… Δεν χρειάζεται άλλωστε να φύγεις από την Ελλάδα για να το νιώσεις αυτό.
Τι απολαμβάνετε περισσότερο απ’όλα στα ταξίδια σας;
Την πρώτη εβδομάδα μετά την επιστροφή!
Υπήρξαν κάποιες καθοριστικές στιγμές-σταθμοί στη ζωή σας ή άνθρωποι που σας επηρέασαν, σας ενέπνευσαν και που τελικά σας βοήθησαν να διαμορφώσετε τη δική σας κοσμοαντίληψη;
Ναι, βέβαια, και καθοριστικές στιγμές –οι στιγμές των μεγάλων αποκαλύψεων και των κρίσιμων επιλογών, που έρχονται συνήθως απρόσμενα, εκεί που έχεις ολοκληρώσει έναν μεγάλο κύκλο αδιεξόδων– και άνθρωποι που με ενέπνευσαν, με την έννοια ότι μου υπέδειξαν –με το παράδειγμά τους, όχι με άλλον τρόπο– νέους δυνατούς κόσμους και περιοχές να βαδίσω. Δεν θα έλεγα όμως ότι τους οφείλω την κοσμοαντίληψή μου: αυτή τη διαμόρφωσα νωρίς στη ζωή μου, βασικά μόνος, και παραμένει γεγονός ότι οι πιο καθοριστικοί μου δάσκαλοι ήταν άνθρωποι τους οποίους δεν γνώρισα ποτέ προσωπικά, αλλά μέσ’ από τα βιβλία.
Το Διεθνές Κέντρο Συγγραφέων και Μεταφραστών Ρόδου του ΔΟΠΑΡ σε συνεργασία με τις εκδόσεις ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ, το Περιοδικό τέχνης και λόγου ΝΗΣΙΔΕΣ και το βιβλιοπωλείο ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ παρουσιάζουν την Πέμπτη 24 Αυγούστου 2017 στις 8.30μ.μ. στο αίθριο του βιβλιοπωλείου (Θ. Σοφούλη 127) το λογοτεχνικό-ταξιδιωτικό έργο «Αντίδρομα στον ήλιο» του Φώτη Τερζάκη. Για το βιβλίο θα μιλήσει η εκπαιδευτικός Αναστασία Ζέππου και τη συζήτηση με τον συγγραφέα θα συντονίσει η δημοσιογράφος Ευρυδίκη Κοβάνη.
Πρόκειται για την καταγραφή των ταξιδιωτικών εμπειριών του ίδιου του συγγραφέα, γραμμένες με στοχασμό και πολιτικό σχόλιο, από διάφορα μέρη του κόσμου όπως την Τουρκία, τη Συρία, την Ιορδανία, την Αίγυπτο και τη Νότιο Αραβική, το Ιράν, την Ινδία (με στάση στα Ιμαλάϊα), τη Χερσόνησο της Ινδοκίνας, την Κίνα, την Ιαπωνία κ.ά.
Ο Φώτης Τερζάκης διαμένει αυτές τις ημέρες στον ξενώνα του ΔΚΣΜΡ και εργάζεται στη μετάφραση του βιβλίου «Φιλοσοφία και Θρησκεία» του Γερμανού φιλοσόφου Φρίντριχ Σέλινγκ, ενώ ταυτόχρονα συνεχίζει την καταγραφή των πρόσφατων ταξιδιωτικών του περιηγήσεων στην Ανδαλουσία και το Μαρόκο.
Ο Φώτης Τερζάκης έχει εργαστεί πολλά χρόνια στο χώρο του βιβλίου ως εκδότης, επιμελητής σειρών και μεταφραστής και ερευνητικά, στο πλαίσιο σεμιναρίων, σε διάφορους τομείς των Επιστημών του Ανθρώπου. Έχει δημοσιεύσει εκτεταμένο αριθμό δοκιμίων και κριτικών σε ποικίλα έντυπα (Σημειώσεις, Λεβιάθαν, Ήχος, Πλανόδιον, Πανοπτικόν, κ.ά.) και συνεργαστεί κατά περιόδους ως βιβλιοκριτικός με τις εφημερίδες Ελευθεροτυπία, Καθημερινή και Αυγή· έχει επίσης διδάξει μετάφραση φιλοσοφίας στο Αγγλικό Τμήμα του Ευρωπαϊκού Κέντρου Μετάφρασης (ΕΚΕΜΕΛ). Από το 2005 έχει ιδρύσει ένα θεσμό εναλλακτικής επιμόρφωσης, το Κέντρο Διαπολιτισμικών Σπουδών (από το 2009 Εταιρεία Διαπολιτισμικών Σπουδών), στο πλαίσιο του οποίου παραδίδει σειρές μαθημάτων στη φιλοσοφία, την αισθητική, τη συγκριτική θρησκειολογία και ανθρωπολογική/ψυχαναλυτική θεωρία. Το δημοσιευμένο του έργο περιλαμβάνει ποίηση, ταξιδιωτική πρόζα, δοκίμια και μεταφράσεις. Ενδεικτικά: Τα αίματα της γλώσσας. Έξι ποιήματα, (Όστρακα 1989)· πρόζα: Η αυλακιά του Ρεμπώ. Τρία ταξίδια (Πανοπτικόν 2010), Αντίδρομα στον ήλιο. Ασιατικές ιχνογραφίες (Πανοπτικόν, 2014-15)· δοκίμια: Σημειώσεις για μιαν ανθρωπολογία της μουσικής (Πρίσμα 1990), Μελέτες για το Ιερό (Ελληνικά Γράμματα 1997), Τα Ονόματα του Διονύσου: προαναγγελίες μιας διαρκώς ματαιούμενης έλευσης (Οξύ 2000), Αποσπάσματα μιας φιλοσοφίας της φύσης (futura 2003), Νιτσεϊκές μεταμορφώσεις (futura Αθήνα 2004), Τροχιές τού Αισθητικού (futura 2004), Ερμηνευτικά για τη Σχολή της Φραγκφούρτης (Αλεξάνδρεια 2008), Αντι-επιστημολογικά (Πανοπτικόν 2012), κ.ά.
