Τα περίφημα πιάτα Ιζνίκ, σωστά κομψοτεχνήματα, παρουσιάζονται στο κοινό με την έκθεση "Η Δύση συναντά την Ανατολή μέσα από την Κεραμική" που διοργάνωσε το Μουσείο Νεοελληνικής Τέχνης Ρόδου και φιλοξενείται από τις 30 Αυγούστου 2022 στο κτήριο του Κέντρου Σύγχρονης Τέχνης (Παλαιό Συσσίτιο).
Με αυτή την ευκαιρία είχαμε μία πολύ ενδιαφέρουσα και κατατοπιστική συνομιλία με την αρχαιολόγο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου κα Νατάσσα Ψαρολογάκη η οποία είχε την επιμέλεια της έκθεσης.
Συνέντευξη στην Ευρυδίκη Κοβάνη
Κυρία Ψαρολογάκη, πώς προέκυψε η έκθεση «Η Δύση συναντά την Ανατολή μέσα από την Κεραμική»;
Η πρόταση για την έκθεση «Η Δύση συναντά την Ανατολή μέσα από την Κεραμική», η οποία στεγάζεται στους χώρους του οθωμανικού Συσσιτίου στη Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου, έγινε από το Μουσείο Νεοελληνικής Τέχνης του Δήμου Ροδίων, που έχει στην κυριότητά του την συλλογή του Παναγιώτη Ιωαννίδη.
Το Μουσείο, θέλοντας να αναδείξει τον πλούτο και τη σημασία αυτής της συλλογής, ζήτησε τη συνδρομή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου με αποτέλεσμα να προκύψει μία εξαιρετική συνεργασία με τους κ. Σέργιο Αϊβάζη και κ. Παύλο Θανόπουλο, που αποτυπώνεται άλλωστε και στη χαρά με την οποία υποδέχθηκε το κοινό αυτή την έκθεση.
Τι ακριβώς θα έχουμε την ευκαιρία να δούμε στην έκθεση;
Στην έκθεση ο επισκέπτης θα δει ορισμένα ενδεικτικά κεραμικά αντικείμενα της συλλογής Ιωαννίδη, τα οποία προέρχονται από διαφορετικά εργαστήρια της Ασίας και της Ευρώπης:
Τα οθωμανικά εργαστήρια αντιπροσωπεύονται από 16 αντικείμενα, 15 πινάκια από το αυτοκρατορικό εργαστήριο κεραμικών της Νίκαιας της Βιθυνίας (Iznik) που αποτελούν τα πρωιμότερα αντικείμενα της έκθεσης (τέλος 16ου αιώνα έως και τις αρχές του 18ου αιώνα), καθώς και μία κανάτα από το κεραμικό εργαστήριο των Δαρδανελίων (Çanakkale) που χρονολογείται στα τέλη του 19ου με αρχές 20ου αιώνα.
Η πρώιμη ευρωπαϊκή κεραμική που επιλέχθηκε προέρχεται από δύο κεραμικά εργαστήρια με μακρά παράδοση στην κεραμική, τα μαγιόλικα από τις πόλεις Castelli και Pesaro στην Ιταλία (17ος& 18ος αι.).
Η νεώτερη ευρωπαϊκή κεραμική (μέσα 19ου έως τις αρχές του 20ου αι.) αντιπροσωπεύεται από εργοστάσια της Αγγλίας, της Γαλλίας, του Βελγίου και της Ολλανδίας.
Έγινε μία προσπάθεια να εκτεθούν ορισμένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά κομμάτια της κεραμικής της συλλογής Ιωαννίδη η οποία καλύπτει μία χρονική περίοδο πεντακοσίων περίπου χρόνων.
Τι είναι αυτό που κάνει τα πιάτα Ιζνίκ τόσο ιδιαίτερα και ελκυστικά;
Η παραγωγή των εργαστηρίων Ιζνίκ είναι απόλυτα συνυφασμένη με τον ισλαμικό κόσμο. Βέβαια τα αντικείμενα της πρώιμης παραγωγής των εργαστηρίων, διακοσμημένα με μπλε του κοβαλτίου επάνω σε λευκό φόντο, μιμούνται τις κινεζικές πορσελάνες, που είχαν ασκήσει ιδιαίτερη γοητεία στους Οθωμανούς.
Αρχικά τα διακοσμητικά θέματα αναπαράγονταν πιστά, με την πάροδο του χρόνου ωστόσο ο διάκοσμος των αγγείων, εμπλουτίζεται με περσικά στοιχεία και καθαρά μουσουλμανικά μοτίβα, πολλά από τα οποία προέρχονται και από τα άλλα αυτοκρατορικά εργαστήρια (μεταλλοτεχνίας, μικροτεχνίας ή υφαντικής), γεγονός που υποδηλώνει τη μεταξύ τους συνεργασία.
Με την εισαγωγή του «ρυθμού των τεσσάρων λουλουδιών» από τα μέσα του 16ου αιώνα περίπου, η παραγωγή των εργαστηρίων φτάνει στο απόγειό της.
Τα αντικείμενα που κατασκευάστηκαν στα εργαστήρια της Νίκαιας (πινάκια, κανάτες, ποτήρια «μπύρας», πλακίδια) ανήκουν σε μία παραγωγή που μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα τουλάχιστον, απευθύνονταν σε ένα «κλειστό κοινό», στον Σουλτάνο και την αυλή του.
Για την παραγωγή τους χρησιμοποιήθηκαν πρώτες ύλες άριστης ποιότητας, που μεταφέρονταν στα εργαστήρια με μέριμνα της Υψηλής Πύλης από όλη την αυτοκρατορία.
Οι άριστες πρώτες ύλες, οι τεχνικές παραγωγής, η υψηλής ποιότητας σχεδίαση των διακοσμητικών μοτίβων και φυσικά τα λαμπερά χρώματα που χρησιμοποιήθηκαν, αναλλοίωτα κάτω από τη διάφανη υάλωση, κατέστησαν την κεραμική παραγωγή των εργαστηρίων Ιζνίκ εντελώς μοναδική, περιζήτητη σε Ανατολή και Δύση.
Πώς προσεγγίσατε και ποιο ήταν το κύριο μέλημά σας όσον αφορά την επιμέλεια της έκθεσης;
Σε πρώτο επίπεδο, το ζητούμενο ήταν να δείξουμε στο ευρύ κοινό τον πλούτο της κεραμικής παραγωγής που βρίσκεται στη Ρόδο και δεν ανήκει σε ροδιακή παραγωγή, αλλά είναι εισηγμένη, καθώς προέρχεται από διάφορα εργαστήρια της Ανατολής και της Δύσης.
Η ευκαιρία δόθηκε με την έκθεση ορισμένων αντικειμένων από την πλουσιότατη συλλογή της οικογένειας Παναγιώτη Ιωαννίδη από τη Λίνδο, η οποία στο πέρασμα των αιώνων απέκτησε μία ποικιλία αντικειμένων από γνωστά εργαστήρια του εξωτερικού.
Κύριο μέλημα λοιπόν ήταν η δημιουργία μίας μικρής, ανάλαφρης και ταυτόχρονα κατατοπιστικής έκθεσης, η οποία θα περιελάμβανε λιγοστά μεν, αλλά σημαντικά αντικείμενα, εκτεθειμένα με τρόπο που δίνει τη δυνατότητα στον επισκέπτη να τα περιεργαστεί και πλαισιωμένα από κείμενα που θα παρέχουν τις σημαντικότερες πληροφορίες χωρίς ωστόσο να κουράζουν.
Η επιλογή του Συσσιτίου ήταν ιδανική. Ο χώρος αποτελείται από δύο ανεξάρτητες αίθουσες συνδεδεμένες μεταξύ τους, επιτρέποντας στην πρακτική και νοητή μετάβαση από τα αντικείμενα των εργαστηρίων της Ανατολής σε αυτά της Δύσης, ενώ η μικρή διαθέσιμη επιφάνεια του εκθεσιακού χώρου συνέβαλε στην αυστηρή επιλογή των αντικειμένων, αποφεύγοντας τους πλατειασμούς.
Σε ό,τι αφορά την προσέγγιση του υλικού θα έλεγα πως αυτή έχει να κάνει να κάνει με το ίδιο το αντικείμενο.
Πολλές φορές, πιστεύω ότι το υλικό προς έκθεση ωθεί τους επιμελητές της προς διάφορες κατευθύνσεις. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, τα εκθέματα αυτά καθεαυτά, αποτελούν μία εξαιρετική αφορμή για να αναδειχθούν και άλλες πτυχές μιας «αρθρωτής» ιστορίας που θα θέλαμε να διηγηθούμε με αφορμή την έκθεση «Η Δύση συναντά την Ανατολή μέσα από την κεραμική».
Αρχικά υπαινίσσονται την λαχτάρα που νιώθει ο άνθρωπος διαχρονικά, να έχει στην κατοχή του κάτι σπάνιο, δυσπρόσιτο και άρα πιο επιθυμητό. Η κινεζική πορσελάνη αποτέλεσε έμπνευση για τα εργαστήρια της Ανατολής και της Δύσης και αυτό είναι διάχυτο στις προσπάθειες που κατέβαλαν τα κεραμικά εργαστήρια του μεσαίωνα να μιμηθούν τη στιλπνότητα της επιφάνειας των κεραμικών και να αντιγράψουν τα ασιατικά διακοσμητικά μοτίβα.
Επίσης έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς τη διαφοροποίηση στη λειτουργία ενός αντικειμένου, ανάλογα με τον χώρο στον οποίο βρίσκεται και τους σκοπούς που θέλει να εξυπηρετήσει.
Ας φέρουμε ως παράδειγμα ένα πινάκιο Ιζνίκ που σε μία γωνιά της γης κατέχει συγκεκριμένο χαρακτήρα ως πολυτελές αντικείμενο αφού προοριζόταν για τον Σουλτάνο και την αυλή του, διατηρώντας ωστόσο τη χρηστική του ιδιότητα.
Το ίδιο αντικείμενο, σε έναν άλλον τόπο, άγονο και ηλιοκαμένο, στον μουσκεμένο από τη θάλασσα βράχο της Λίνδου που κατοικείται από ικανότατους ναυτικούς και εμπόρους, προσλαμβάνει άλλη σημασία, γίνεται σύμβολο κύρους και επιδεικνύεται σε περίοπτη θέση της οικίας ώστε να θαυμάζουν όλοι τον πλούτο και την εμπορική δεινότητα των νοικοκυραίων καπετάνιων. Πουθενά αλλού δεν παρατηρείται συγκέντρωση τόσων πινακίων Ιζνίκ, όσο στη Λίνδο! Η σημασία που είχαν τα πιάτα Ιζνίκ για τους κατόχους τους στη Λίνδο, φαίνεται άλλωστε και από το γεγονός ότι όταν κάποια από αυτά έσπαγαν από απροσεξία, εφόσον ήταν εφικτό, δεν αποσύρονταν από την κυκλοφορία. Αντίθετα ανοίγονταν μικρές οπές εκατέρωθεν του σπασίματος για να τοποθετηθούν σύνδεσμοι (από μόλυβδο ή ακόμα και κλωστή), ώστε το πιάτο να συνεχίσει τον ρόλο του ως σύμβολο κύρους επάνω στον πιατελότοιχο.
Άλλο ένα θέμα που θα θέλαμε να γίνει αντιληπτό σε αυτή την έκθεση, είναι η δύναμη που κατέχει το αγοραστικό κοινό στο να επιβάλλει τάσεις.
Καθώς η εξωτική Ανατολή ήταν στη «μόδα», τα εργαστήρια έσπευσαν να «γεμίσουν» το κενό από τη ζήτηση που δημιουργήθηκε στο εμπορικό περιβάλλον της εκάστοτε εποχής.
Αυτό αναλύθηκε λίγο παραπάνω στην περίπτωση της παραγωγής των Ιζνίκ, συνεχίζεται όμως ξεκάθαρα και στους νεώτερους χρόνους.
Στην παρουσίαση των ευρωπαϊκών εργαστηρίων ο επισκέπτης διαπιστώνει ότι η μίμηση της κινεζικής πορσελάνης συνεχίστηκε και κατά τον 17ο αιώνα στην Ευρώπη, με παράδειγμα το πινάκιο τύπου Ιζνίκ που εκτίθεται σε μία από τις προθήκες. Μιμείται καταπληκτικά τα πινάκια Ιζνίκ, όμως σύμφωνα με τον διάκοσμο που χρησιμοποιήθηκε στο περιχείλωμα του πιάτου, πρέπει να είναι κατασκευασμένο σε κάποιο από τα εργαστήρια της Ιταλίας του 17ου αιώνα. Κατόπιν, κατά τους αιώνες της βιομηχανικής επανάστασης, παρότι η τεχνολογική επανάσταση στον τομέα της ναυτιλίας είχε ήδη εκμηδενίσει σημαντικά τις αποστάσεις, οι ασιατικές πορσελάνες παρέμεναν δυσπρόσιτες στο ευρύ κοινό με αποτέλεσμα οι βιομηχανίες της Αγγλίας να αναπαράγουν κεραμικά αντίγραφά τους σε μεγάλες ποσότητες, καλύπτοντας έτσι τις αγοραστικές ανάγκες του κοινού.
Τέλος, θα θέλαμε ο επισκέπτης να συσχετίσει κάποια από τα εκθέματα με τους πιατελότοιχους της υπαίθρου της Ρόδου και των άλλων Δωδεκανήσων και αυτό μπορεί να γίνει αντιληπτό στις τελευταίες προθήκες που φιλοξενούν αντικείμενα του περασμένου αιώνα.
Σε αυτό το σκέλος της έκθεσης μπορεί να αναλογιστεί ενδεχομένως ότι οι πιατελότοιχοι, που αποτέλεσαν σύμβολο κύρους στον οικισμό της Λίνδου, αναπαράχθηκαν και από άλλα νοικοκυριά που με ευτελέστερα κεραμικά προσπάθησαν να μιμηθούν τη γοητεία που ασκούσαν τα Ιζνίκ στους επισκέπτες των καπετανόσπιτων.
Αγκαλιάζει την τέχνη η ροδίτικη κοινωνία;
Ναι, πιστεύω πως μέρος τουλάχιστον της ροδιακής κοινωνίας αγκαλιάζει με ενθουσιασμό κάθε έκφανση της τέχνης, είτε με την επίσκεψη των μόνιμων και περιοδικών εκθέσεων που διοργανώνονται από τους φορείς πολιτισμού του νησιού μας, παρακολουθώντας τις ποικίλες εκδηλώσεις και σεμινάρια εργαστηρίων που πραγματοποιούνται από διάφορους άλλους φορείς, τις συναυλίες και τις παραστάσεις.
Ειδικά στην μετά – covid εποχή, πιστεύω ότι ο κόσμος περισσότερο από ποτέ θέλει να βρεθεί με κόσμο, να απολαύσει με τις όλες τις αισθήσεις του τα ερεθίσματα που προσφέρονται.
Εδώ θα ήθελα να τονίσω τη συμβολή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου, που με αφορμή τον εορτασμό διάφορων πολιτιστικών θεσμών (για παράδειγμα τις Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς, τις Ημέρες Μουσείων, την Πανσέληνο του Αυγούστου) προωθεί την Τέχνη με τη διοργάνωση ποικίλων εκδηλώσεων, αλλά παραχωρεί και εμβληματικούς μνημειακούς χώρους για την πραγματοποίηση πολιτιστικών οργανώσεων υψηλού επιπέδου.
